İfÀde-i MerÀm
Lugat
kitÀbı bir lisÀnıñ òızÀnesi óüúmündedir. LisÀn kelimelerden mürekkebdir, ki bu
kelimeler daòi, her lisÀnıñ kendine maòṣÿṣ bir ùaúım
kavÀèide tevfìkan, taṣrìf
ve terkìb idilerek, insanıñ ifÀde-i merÀm itmesine yararlar. İmdi lisÀnıñ
ser-mÀyesi kelimelerle kavÀèid-i ṣarfiyye
ve naóviyyesinden èibÀretdir.
DünyÀda
hiçbir Àdem taṣavvur olunamaz,
ki lisÀnınıñ kÀffe-i lügÀtını bilsin, veya cümlesini óıfôında ùutabilsin; ve
pek az ademler vardır, ki lisÀnlarını tamÀmıyle kÀèideye tevfiúan
söyleyebilsinler. Bu óÀl ise her lisÀnıñ cÀmiè olduàı kelimÀtdan mürÿr-ı
zemÀnla birùaúımını bÀdiye-i nisyÀnda bıraúup àaéib itmesini, ve úavÀèid-i
maòåÿåasına muàayyer ṣÿretde
söylenerek, feṣÀóatden maórÿm
úalmasını, veél-óÀṣıl
geñiş ve faṣìh iken, ùar ve
àalaù bir lisÀn olmasını müntic olur.
LisÀnları
bu inóiùÀùdan viúÀye idecek ancaú edebiyÀtdır; edebiyÀtıñ yaèni üdebÀnıñ bu
bÀbda idecekleri òidmetin ilk òaùvesi ise lisÀnıñ mükemmeliyyetini teşkìl iden
kelimelerini ve feṣÀóatini
mÿcib olan úavÀèidini óüsn-i muóÀfaôa itmekden èibÀretdir. Bu iki şıúúıñ
birincisi lisÀnıñ kÀffe-i lüàÀtını óÀvì mükemmel bir úÀmÿs, ve ikincisi
úavÀèid-i ṣarfiyye ve
naóviyyesini cÀmiè muntaôam bir ṣarf
u naóiv kitÀbı vücÿda getirmekle óÀṣıl
ve mümkin olabilir.
Bunuñ
içündir ki taórìrì ve edebì óÀline geçirilmesi merÀm olunan her bir lisÀnıñ eñ
evvel kelimeleri cemè ile bir luàat, ve úavÀèidi øabù ile bir ṣarf u naóiv
kitÀbları tedvìn idilmek eskiden beri bir úanÿn-ı èumÿmì óükmüne geçüp, óatta
bugün kürre-i arøıñ eñ mehcÿr ùaraflarında sÀkin eñ vaóşì aúvÀmıñ bile
söyledikleri lisÀnları ögrenmek isteyen Avrupalılar ol lisÀnlarıñ luàat ve ṣarf u naóiv
kitÀplarını øabù ve taórìr itmekden işe girişirler.
LuàÀti
ve kavÀèidi maøbÿù olmayan lisÀnıñ hiçbir vaúit elsine-i edebiyyeden èadd
olunmaú iddièÀsına ṣalaóiyyeti
olamaz; zìra bu iki kitÀb edebiyÀtıñ esÀsıdır. BinÀ-yı edebiyÀt ancaú bunlarıñ
üzerine teésìs olunabilir. LisÀnıñ tedennìsine úarşı bir sedd yerini ùutacaú
daòi ancaú bu iki kitÀbdır. Mükemmel bir úÀmÿsı olmayan lisÀn åervet-i
ùabìèiyyesi dimek olan luàaùlerini günden güne àÀéib iderek, kendi
ser-mÀyesiyle bir şey ifÀde idemeyecek derecede ùar olur; ve munùazam bir ṣarf u naóiv
kitÀbı olmayan lisÀn ùoàrı söylenmegi teémìn idemeyüp, gitdikce daha yañlış
söylenir, ve nihÀyet büsbütün àalat bir lisÀn óÀlini alır.
BinÀéen-èaleyh,
lisÀnını faṣìó ve geñiş bir
lisÀn-ı edebì óÀlinde muóÀfaôa, veya bu óÀle taóvìl ve ircÀè itmek isteyen bir
úavm lisÀnınıñ mükemmel bir úÀmÿsunı ve muntaôam bir kavÀèidi-i ṣarfiyye ve
naóviyye kitÀbını idinmege saèy ve àayret itmek iútiøÀ ider.
Bu
óaúìúat cümlece müsellem, ve kaffe-i aúvÀm-ı mütemeddineniñ bu noúùadan
başladıúları maèlÿm oldıàı óÀlde, biz ki, biñ seneden beri taórìrì ve edebì bir
lisÀna malikiz, bu úadar müddet ôarfında lisÀnımızıñ ne kelimÀtını cemè idüp
mükemmel bir úÀmÿs, ne de úavÀèidini bi-óaúúın øabù idüp munùaôam bir ṣarf u naóiv
kitÀbı vücÿda getirmişizdir. Bu ihmÀl ve úuṣÿrumuzuñ
netìcesi olaraú, óadd-i õÀtında òaylì geñiş ve zengìn olan Türkcemiz ekåer
kelimelerini àÀéib idüb, èArabì ve FÀrsìye èarø-ı iftiúÀr itmedikce, bir şey
ifÀde idemiyecek derecede tar, ve kelimeleriniñ aṣl u iştiúÀúı belli olmayacaú ṣÿretde èavÀmıñ
telaffuôuna tabiè àalaù bir liṣÀn
óÀlini almışdır.
Maèlÿmdır
ki: Türkce Asya’nıñ bütün úısm-ı şimÀlisinde tekellüm olunan elsine-i Tÿraniyye
zümresinden olup, el-Àn oralarda pek vÀsièyerlerde söylenmekde oldıàı óÀlde,
bir şuèbesi de àarba toàrı ilerileyerek, Avrupa ile Asya’nıñ birbirine úarşı
uzatdıkları iki büyük ve güzel şibh-i cezìrede yaènì Anatolı ile Rum ilinde
tekellüm olunmaúdadır.
İşte,
Çaàatayca ism-i saúìmine muúÀbil, èOåmÀnlıca nÀmıyla şöhret bulan, ve áarb
Türkcesi nÀmıyla Şarú Türkcesinden tefrìki daha münÀsib olan lisÀnımız
Türkceniñ bu şuèbesidir, ki söylendigi yerleriñ, Asya-yı vüstÀ ve şimÀlìye
nisbeten, teraúúi ve temeddüne olan istièdÀd-ı mevúièi ve ùabìèìsi sÀéikasıyla,
şìve-i telaffuô ve ifÀde cihetince pek çok ôarÀfet ve leùÀfet peydÀ itmiş ise
de, èArabì ve FÀrsìden ve Rumca ve İtalyanca gibi elsine-i ecnebiyyeden aòõ ve
istièÀre itdigi kelimÀt ve taèbìrÀta úarşı, kendi kelimÀtıñdan bir çoàunı terk
ve fevt itmiş, ve bu lisÀnlarıñ şìvesine tebaèiyyetle, şìve-i aṣliyye-i Türkiyyesinden
bir dereceye úadar ayrılmışdır. Maèa-hÀõÀ, Şarú Türkcesiyle áarb Türkcesi
arasındaki farú, ôann olundıàı gibi, İtalyanca ile Latince veya İspanyolca ile
Fransızca arasındaki farú úadar, yaènì bu iki Türkceden her birini digerinden
büsbütün ayrı ve kendi başına bir lisÀn èadd itdirecek derecede olmayup, bu
farú ancaú şimÀlì ile cenÿbì Almanca veya Tosúana İtalyancasıyla Napolitan
İtalyancası yÀòÿd Mısır èArabcasıyla Maàrib èArabcası arasındaki farú
derecesindedir. Ve Şarú Türkcesiyle áarb Türcesi bir tek lisÀndır, ikisi de
Türkcedir.
Óaúìúat
óÀl bu merkezde iken, mebde-i iftirÀú olan zemandan yaènì yedi sekiz úarndan
beri Türkcenin bu iki şuèbesini söyleyenler beyninde her bir irtibÀù ve iòtilÀù
kesilüp, ùarafeyn udebÀsınıñ daòi,
teúarrüb ve ittióÀda bedel, tebÀèüd ve tebÀyüne çalışmaları, ve imlÀ ve ṣÿret-i taórìr ve
ifÀdede her iki ùarafıñ büsbütün ayrı birer ùarìk ve usÿl ittiòÀz idüp,
birbirinden bì-òaber bulunmaları, veél-óÀṣıl,
sekiz yüz senelik ihmÀl ve tesÀmüó ve cehÀlet lisÀnımızıñ bu iki şuèbesini
vehleten birbirinden ayrı iki lisÀn ṣÿretinde
göstermege sebeb olmışdır. Ancaú bu şuèbeleriñ ikisi de bióaúúın tedúìú ve
taèmìú olunup, iètibÀrì ve àayr-ı ùabìèì olan imlÀ farúı daòi ber-ùaraf
idilince, ikisiniñ bir lisÀn oldıàı teôÀhür ider.
Bu
iki şuèbeniñ, mebde-i iftirÀúlarından beri, òÀnàisi ziyÀde tebeddül ve taàayyür
itmiş, ve òÀnàisi óÀl-i aṣliyyesinde
úalmışdır? Burası tedúìú olunduúda, èayÀn görilür, ki Şarú Türkcesi hemÀn eski
óÀlinde åebÀt ve devÀm itmiş; ve bizim áarb Türkcemiz ise úarndan úarna külli
tebeddülÀta uàrayup, nihÀyet şimdiki óÀli kesb itmişdir.
İmdi,
ṣırf bizim ùarafa
èÀéid olan bu tebeddüle teraúúì mi yoúsa tedennì mi diyecegiz? İşte aṣıl meséele
bundadır. Bu suéale virilecek cevÀb ise ne ṣırf
müåbet ve ne de ṣırf
menfìdir. Bu tebeddülde lisÀnımız min
cihetin teraúúì ve min cihetin tedennì itmişdir. Gerek telaffuôda ve gerek ṣÿret-i ifÀdede
kesb itdigi ôerÀfet ve èArabì ve FÀrsì ile elsine-i sÀéireden aldıàı óesÀbsız
kelimelerle úazandıàı vüsèat şübhesiz bir teraúúìdir; lakin elsine-i TÿrÀniyyeniñ
úÀèide-i èumÿmìyye-i esÀsiyyesi olan Àhenge tebaèiyyeti bir dereceye úadar
àÀéib idüp, bu Àhenge aṣla
uymaz kelimeler ve taèbìrler peydÀ itmesi, ve òÀlis Türkce olan biñlerce kelimeleri
köşe-i nisyÀnda buraúup elsine-i sÀéireye èarø-ı iftiúÀrla, èÀdetÀ bir elsine
dürlüsi óÀline geçmesi de elbette bir tedennìdir.
ÒulÀṣaten diyebiliriz
ki: Şarú Türkcesi telaffuôca ve ṣÿret-i
ifÀdece biraz daha úaba, ve bizim áarb Türkcemiz ise çoú daha ôarìfdir; lakin
úÀèideten ve esÀsen Şarú Türkcesi ùoàrı, ve bizimki ise àalaùdır. èArabì ve
FÀrsì ile elsine-i ecnebiyyeden aldıàı kelimÀt ve ıṣùılÀóÀt
sayesinde bizim áarb Türkcemiz daha vÀsiè ise de, ṣırf Türkce
kelimÀt ve taèbìrÀta gelince, Çaàatayca bizimkinden çoú daha zengìndir.
Türkceniñ
bu iki büyük şuèbesini iyice tedúìú ve muúÀyese itdigimizde, şu haúìúÀtlere
vÀúıf oluruz: EvvelÀ, ikisiniñ de úavÀèid-i ṣarfiyye
ve naóviyyeleri esÀsen bir ve müşterek olup, beyinlerindeki farú bunlarıñ ayrı
ayrı iki lisÀn èadd olunmasını mÿcib olacaú derecede degildir; biél-èakis bir
lisÀn olduúlarını iåbÀt içün eñ büyük delìl işbu úavÀèid-i ṣarfiyye ve
naóviyye ittióÀdıdır.
æÀniyen,
imlÀ ve telaffuôca olan farú ber-ùaraf idildikde, her ikisiniñ óÀvì olduúları
kelimeleriñ åülüåÀnından ziyÀdesi ikisi beyninde müşterekdir, ki bu da bir
lisÀn olduúlarını gösterir.
æÀliåen,
Çaàataycada òÀliṣ
Türkce olaraú birçoú kelimeler buluyoruz, ki bu gün İstanbul’da müstaèmel degil
ise de, cümlesi mechÿl daòi olmayup, bir ùÀúımı düne gelinceye úadar
úullanılıyordı; ve eski şuèara ve udebÀmızıñ ÀåÀrında bulunmaàla, lisÀn-ı
edebìmize dÀòildir; birùÀúımı da Anatolı’da el-yevm müstaèmel olup, yalñız bir
mikdÀrları èOåmÀnlılar ùarafından hìç úullanılmıyaraú, Çaàataycaya maòṣÿṣ úalmışdır.
Bunlardan da baèøılarınıñ bizim Türkcede müterÀdifleri oldıàı óÀlde, baèøılarınıñ
muúabilleri olmayup, biz onlarıñ yerine èArabìden, FÀrsìden veya elsine-i
ecnebiyyeden müsteèÀr kelimeler úullanıyoruz. Bunlarıñ ise yabÀncılıàı ve
Çaàataycadakileriñ Türkceliài müsellem oldıàından, bunlara Çaàatayca nÀmını
virmek òaùÀdır; bunlar òÀliṣ
ve ṣÀfì Türkce kelimelerdir,
ki bizce ihmÀl olunup, unuduldıàı óÀlde, şarúdaki hem-cinslerimiz ùarafından,
yaènì Türkceniñ beşiài ve maóall-i aṣlìsi
olan Türkistan’da, óıfô olunmışdır. Bunlarıñ bizce daòi mevúiè-i istièmÀle
úonılaraú, ióyÀsıyla, lisÀnımızıñ bir úÀt daha kesb-i vüsèat ve istiànÀ itmesi
her ṣÀóib-i
óamiyyetiñ Àrzÿ idecegi bir işdir.
RÀbièan,
bizim áarb Türkcemizde şarúdaki hem-cinslerimizin añlamadıúları bir çoú
kelimeler mevcÿddır, ki bunlarıñ ekåeri elsine-i ecnebiyyeden müsteèÀrdır, ve
baèøıları tekellümde müstaèmel luàÀt-ı müvellededendir.
LisÀnımızıñ
bu vechle teşettüt ve teferrüúüne sebeb olan óÀl ise, yuúarıda didigimiz gibi,
mükemmel ve kÀffe-i luàÀtını cÀmiè bir úÀmÿsı ve maøbÿt bir ṣarf u naóvi
olmamasıdır.
Eñ
àarìbi şurası ki: ÓÀvì olduúları kelimeleriñ yüzde sekseni aṣlÀ lisÀnımızda úullanılmayan
ve úullanılmasına da iótiyÀc olmayan luàat kitÀblarına «luàÀt-ı èOåmÀniyye»
nÀmı virilmişdir, de ṣırf
Türkce kelimeleriñ øabù ve tefsìri «maèlÿm-ı ièlÀm» úabìlinden èadd idilerek, lüzÿmsuz
ve fÀéidesiz èadd olunmışdır. Bu fikirde bulunanlara úarşı dinilebilir ki: Her
úavm kendi lisÀnınıñ luàÀtlerini øabù ve tefsìre muótÀc olmaya idi, ṣırf èArabìden
èArabìye müfessir úÀmÿslar, ṣıóÀólar,
luèÀblar, lisÀnüél-èArablar, muóìùüél-muóìùler; FÀrsìden FÀrsìye BurhÀnlar,
Ferhengler; Fransızcadan Faransızcaya Beşereller, Laruslar, Litreler vücÿda
gelmezdi. Her lisÀnıñ eñ mükemmel ve eñ mufaṣṣal
luàat kitÀbı yine o lisÀnda ve o lisÀnla mütekellim olanlar ùarafından øabù ve
tedvìn olundıàı óÀlde, biz neden, bütün èÀlemden müsteåna olaraú, lisÀnımızıñ
bir luàat kitÀbı iótiyÀcından müstaànì olalım?
Lakin,
memleketimizde, èulÿm ve maèÀrif teraúúì ve teèemmüm itdikce, èÀúıbet bu óaúìúat
daòi añlaşılup, lisÀnımızıñ mükemmel bir úÀmÿsuna olan iótiyÀcımız maèÀrifden
bióaúúın behre-dÀr olan evlÀd-ı vaùan ùarafından Àrzÿ olunmaàa başladı. Bir
lisÀnıñ úÀmÿsı o lisÀnda müstaèmel kÀffe-i luàÀtı cÀmiè ve o lisÀnda úullanılmayan
kelimelerden èÀrì olmaú şarùdır. Bu óÀlde, lisÀnımızda müstaèmel ve àayr-ı
müstaèmel olan kelimÀt-ı èArabiyye ve FÀrsiyyeyi cÀmiè olup da aṣıl Türkce
kelimelerden èÀrì luàat kitÀbları lisÀnımızıñ mÀlı olmadıàı gibi, ṣırf Türkce
kelimeleri óÀvì olup da bizce müstaèmel kelimÀt-ı èArabiyye ve FÀrsiyyeyi ve ıṣùılÀóÀt-ı
mütenevvièeyi cÀmiè olmayan kitÀblara da lisÀnımızıñ mükemmel úÀmÿsı naôarıyla
baúılamaz. «EfrÀdı cÀmiè, aàyÀrı mÀniè» taèrìf, her òuṣÿṣda oldıàı gibi,
bu bÀbda daòi düstÿrüél-èamel olmaú iútiøÀ ider. LisÀnımız içün tertìb olunacaú
úÀmÿs bu lisÀnda müstaèmel gerek Türkiyyüél-aṣl ve gerek elsine-i sÀéireden meéòÿõ kelimÀt
ve ıṣùılÀóÀtıñ
cümlesini cÀmiè, ve lisÀnımızda müstaèmel olmayan kelimelerden èÀrì olmalıdır.
Böyle
mükemmel bir úÀmÿsa olan iótiyÀcımız bu günki günde cümlece müsellem, ve
şimdiye úadar lisÀnımızıñ böyle bir kitÀbdan maórÿmiyyeti ne derecelerde bÀdì-i
teéessüf oldıàı maèlÿmdır. Ancaú bunuñ lüzÿmı ne úadar büyük ise, cemè ve
tertìbi de o úadar müşkil ve pek zaómetli bir saèy u iúdÀma muótÀcdır.
èÖmrümüñ
on iki senelik bir úısmını øabù ve istihlÀk iden «ÚÀmÿsuél-èÁlÀm» ıñ òitÀmında,
lisÀnımızıñ mükemmel bir úÀmÿsunı tertìbe saèy itmekligimi òÀhiş-girÀn-ı
maèÀrifden birçoú õevÀt-ı kirÀm şifÀhen ve taórìren iòùÀr itmişlerdir. Her ne
úadar «ÚÀmÿsuél-èÁlÀm»a peyrev olmak üzere, kitÀb-ı meõkÿruñ òitÀmından evvel
«ÚÀmÿs-ı èArabì»ye bedé ve mübÀşeret itmiş idisem de, mükemmel bir «ÚÀmÿs-ı
Türkì»ye olan iótiyÀcımız «ÚÀmÿs-ı èArabì»ye olan iótiyÀcımızdan aúdem ve daha
èumÿmì oldıàundan, «ÚÀmÿs-ı èArabì»ye devÀm itmekle ber-À-ber, bunuñ dahi
tertìbi óaúúındaki ibrÀmÀt-ı vÀúıèaya icÀbet itmegi veôÀéif-i óamiyyetden èadd
itdim.
ÔÀten
böyle bir «ÚÀmÿs-ı Türkì» niñ taórìri eskiden beri menvì-i øÀmìrim oldıàı
óÀlde, tertìbinde taṣavvur
itdigim müşkilÀt cüréetime bir sedd-i mümÀnaèat çekmişidi. Fikr-i èÀcizÀneme
göre, bir ÚÀmÿs-ı Türkì, mükemmel olabilmek içün, Türkiyyéül-èÀṣl olan
kelimeleriñ kÀffesini cÀmiè olmaú iútiøÀ ider: ÓÀlbuki lisÀnımızıñ kelimelerini
cemè ve øabù òuṣÿṣunda şimdiye
úadar pek az himmet olunmuş; ve her úavm ve ümmetde luàaviyyÿnuñ esÀmì ve
terÀcimi mücelledÀt teşkìl itdigi óÀlde, bizde bu èilimle tevaààul itmegi kimse
düşünmeyüp, lisÀnımızıñ kelimÀtı hemÀn àayr-i maøbÿù bir óÀlde úalmış
oldıàundan, böyle bir eåeriñ mükemmelliyyeti mümkin olabilmek içün, Türkcede
muòarrer kÀffe-i ÀåÀrıñ tetebbuèıyla iktifÀ olunmayup, bu lisÀnıñ söylendigi
memÀligin cümlesine ùÿl-ı müddet seyÀóat, ve lisÀnlarını iyi bilen ṣunÿf-ı muòtelife-i
ahÀlì ile ṣoóbet idilerek,
eñ nÀdirlerine varıncaya úadar kÀffe-i luàÀt øabù ve úayd olunmaú iútiøÀ ider.
Bu ise bir Àdemiñ bütün èömrini buña óaṣr
itmesine mütevaúúıf oldıàı óÀlde, yine vehle-i ÿlÀda pek o úadar mükemmel
olamayup, birbirini taèúìb idecek luàaviyyÿnuñ tetÀbuè-ı mesÀèì ve himemÀtiyle
ve mürÿr-ı zemÀnla tekemmül idebilir.
Bu
mülÀóaôÀ bir ÚÀmÿs-ı Türkìniñ tertìbine teşebbüå óuṣÿṣunda niyetime
öteden beri bir sedd-i mümÀnaèat olmaúda iken, bu defèa ibrÀmÀt-ı vÀúıèaya
úarşı ùuramayup, «mÀ-lÀ-yudrek kulluhÿ lÀ-yutrek kulluhÿ» kelÀm-ı óikmet
Àmìzine tebaèiyyetle «kem terekeél evvelü liél Àòiri» feóvÀsınca, bundan ṣoñra lisÀnımızda
èilm-i luàatle iştiàÀl idecek udebÀ-yı istiúbÀl ùarafından úuṣÿr ve neúÀìṣi ikmÀl olunmaú
ümìdiyle, mümkin mertebede ve elden geldigi úadar mükemmel olmaú üzere,
müstaèinen bi-avnihi teèÀlÀ, işbu « ÚÀmÿs-ı Türkì » niñ tertìbine mübÀşeret
itdim.
Bizce
ihmÀl ve ferÀmÿş idilüp, Şarú Türkcesinde müstaèmel bulunan òÀliṣ Türkce
kelimeleriñ ve èaleél-òuṣÿṣ bunlardan
lüzÿmlı ve degerli olanlarınıñ derci, ve bu vecihle bunlarıñ bizim Türkceye
daòi úabÿliyle ióyÀ ve taèmìmleri òuṣÿṣuna òidmet itmek
aòaṣṣ-ı ÀmÀlim iken,
mücerred úavmiyyet ve cinsiyyet muóabbetini taúdìr ve iltizÀmla bunları èArabì
ve FÀrsì taèbìrÀt-ı tumturak-kÀr-Àneye tercìó idecek õevÀtıñ henüz nedreti ve ekåeriyyetiñ
bu fikre muòÀlif bulunması úısmen bu òidmetden kendimi maórÿm bıraúmaàa beni
mecbÿr itmişdir.
Maèa-hÀõÀ,
bu úÀmÿsuñ Türkiyyüél-aṣl
kelimÀtıñ meénÿs ve udebÀ-yı óÀøıra ve sÀlife ùarafından müstaèmel
olanlarılarıyla, kendileri metrÿk olduúları óÀlde, müştaúları müstaèmel bulunan
kelimÀt-ı esÀsiyyeyi ve ióyÀsı elzem olan baèżı metrÿkÀtı ve lisÀnımızda müstaèmel luàÀt ve ıṣùılÀóÀt-ı
èArabìyye ve FÀrsìyye ve ecnebiyyeniñ kÀffesini cÀmiè olmasına elden geldigi
úadar saèy ve àayret olunaraú, ekåer-i luàÀtıñ ne gibi taèbìrÀtda úullanıldıàı,
ve istièmÀlleriniñ lüzÿm veya èadem-i lüzÿmı daòi şeró idilmiş; ve her luàatıñ
maèÀnì-i muòtelifesi işÀrÀt-ı maòṣÿṣa ile ayrılup,
icÀbında miåÀllerle daòi ìøÀó olunmuşdır.
LisÀnımızıñ
cümle-i müşkilÀtından biri daòi èArabìden meéòÿõ kelimÀtıñ dÀéimÀ luàat-ı èArabdaki
maèÀnìyi òıfô itmeyüp, ekåeriyyen farúlı bulunmalarıdır. èArabìde deveye, çöle
ve çadıra müteèalliú muòtelif maèÀnìsinden ṣarf-ı
naôar olunup da, maèÀnì-i aṣliyye-i
èArabiyyesinden yalñız bizce lÀzım olan bir veya ikisini muóÀfaôa idenlere
diyecek yoàısa da, kelimÀt-ı èArabiyyenin bir ùaúımı lisÀnımızda èArabiyyede aṣla óÀéiz
olmadıúları bir maènÀ ile úullanılıyor, veyÀòud èArabìde hìç mesmÿèolmayan bir
bÀbdan taṣrìf olunuyor. MeåelÀ
«iósÀs, iótisÀs, istimzÀc, müdrir» gibi kelimeler bu úabìldendir. İmdi lafôen
veya maènen èArabì olmayan ve hìç bir úamÿs-ı èArabìde bulunmayan bu kelimelere
«kelimÀt-ı èArabiyye» nÀmını virebilecek miyiz? Baèøı õevÀt böylelerine « luàÀt-ı
müvellede » nÀmını virmek istiyorlar: Lakin maèlÿmdır, ki luàat-ı müvellede
mensÿb bulundıàı lisÀnla mütekellim olan òalú beyninde tevellüd ve taóaṣṣül idene dinir:
Yoúsa o lisÀnıñ yabancıları ùarafından ìcÀd olunanlarına «àalaù» dan başúa hìç bir
ṣıfat yaúışamaz. Biz
Türkce luàÀt-ı müvellede teşkìl idebiliriz; lakin luàÀt-ı èArabiyye tevlìdine
hiç bir óaú ve ṣalÀóiyyetimiz
yoúdır. BinÀen-èaleyh, fikr-i èÀcìzÀneme úalırsa, bu gibi luàatleriñ
beyneél-èavÀm müstaèmel olanlarına àalaù ùarìúiyle èArabìden meéòÿõ luàÀt-ı Türkiyye
naôarıyla bakmalıyız; mücerred lisÀn-ı fennì ve edebìye münóaṣır bulunanlarını
ise taṣóìó veya tebdìl
idüp, àalaù úullanmamalıyız. Bunuñ içün, bu úÀmÿsda bu gibileriñ õikr ve
tefsìri ṣırasında o
vecihle ìøÀóÀt virilüp, taṣóìó
ve tebdìlleri ṣÿreti daòi iòùÀr
olunmuşdır.
ErbÀbınıñ
maèlÿmıdır ki bu úabìlden kitÀblarda mündericÀtıñ keåret ve vüsèati kÀfì
olmayup, óüsn-i tertìb ve uṣÿl-ı
mütteòaõõeniñ daòi ehemmiyyeti pek büyükdir. MeåelÀ èArabìde FìrÿzÀbÀdì’niñ
úÀmÿsı ve bunuñ şerói olan «TÀcüél-èArÿs» ile «LisÀnüél-èArab» ve ṣırf Türkce kelimeler
içün Vefìú Paşa meróÿmuñ «Lehce-i èOåmÀnì» si èilm-i luàatde ehemmiyyetden
sÀúıù kitÀblar degildir; lakin bunlar kÀffe-i aṣóÀb-ı mürÀcaèatıñ degil, belki yalñız luàat
tertìb itmek isteyen luàaviyyÿnuñ işine yarayabilecek bir uṣÿl ve
tertìbdedir. Luàatler úolay bulunabilecek bir tertìbde ṣıralanmış
olmadıúdan başúa, maènÀları daòi birbirlerinden ayrılmayup, ve lÀyıúı vechle tefsìr
ve miåÀllerle ìøÀó olunmayup, úarma úarışıú ve hepsi birden atılmışdır. Bundan
ise ancaú erbÀb-ı iòtiṣÀṣ-ı kemÀl zaómetle
ve nice müşkilÀtla istifÀde idebilir. Bundan mÀ-èadÀ, lisÀnımızıñ Türkiyyüél-èaṣl olan kelimÀtını cÀmiè olup da èArabì ve FÀrsìden
meéòÿõ luàÀt ve ıṣùılÀóÀt-ı
müstaèmele ve meènÿseyi óÀvì olmayan bir luàat kitÀbı meåelÀ İngilizceniñ
Fransızcadan müsteèÀr kelimÀtını yaènì bu lisÀnıñ heman nıṣf-ı luàÀtini
óÀvì olmayan bir luàat kitÀbına beñzer, ki böyle bir kitÀb tertìbini hìç bir
İngiliz taṣavvur bile
itmemişdir. « ÚÀmÿs-ı Türkì » ne lisÀnımızıñ mütemmimÀtından olan bu gibi
kelimÀt ve ıṣùılÀóÀtdan
maórÿm olmalı, ne de «LuàÀt-ı èOåmÀniyye» nÀmıyla neşr olunan nice cesìm
kitÀblarımız gibi, Türkcede değil, èArabì ve FÀrsìde bile istièmÀlleri ender
olan àaraéib-i luàÀt-ı èArabiyye ve FÀrsiyye ile memlÿ bulunmalıdır.
Bizce
müstaèmel luàÀt-ı èArabiyye ve FÀrsiyyeyi cÀmiè oldıàı óÀlde, bu kitÀbıñ «
ÚÀmÿs-ı Türkì » nÀmıyla tesmiyesine belki iètirÀø bulunur; lakin lisÀnımız lisÀn-ı
Türkìdir, bu lisÀna maòṣÿṣ luàat kitÀbına
daòi başúa isim düşünmek èabeådir. LisÀnımızda müstaèmel kelimeleriñ cümlesi
de, her òanài lisÀndan meéòÿõ olursa olsun, óaúìúaten müstaèmel ve maèlÿm olmaú
şarùıyla, Türkceden maèdÿddır.
LisÀnımıza
maòṣÿṣ olaraú elsine-i
muòtelifeye mütercem ne úadar luàat kitÀbları var ise, cümlesine mürÀcaèat
olundıàı óÀlde, içlerinde lisÀnımızıñ óÀl-i óÀøırına ve iótiyÀc-ı óaúìúìsine en
ziyÀde muvÀfıú ve bi-óaúúın Türkceniñ luàat kitÀbı dinmege şÀyÀn bundan on yedi
sene evvel Türkceden Fransızcaya olaraú èÀcizÀne tertìb itdigim luàat kitÀbını
buldıàımı da, maúÀm-ı tefaòòürde olmayaraú, iètirÀfa mecbÿrum.
Yine
tekrÀr iderim ki: LisÀnımızıñ kelimÀt-ı aṣliyyesi
henüz tamÀmıyle øabù olunmadıàı gibi, bizce müstaèmel luàÀt-ı èArabìye ve
FÀrsìye daòi lÀyıúıyla teèayyün itmediginden, vesÀéir böyle müşkilÀtdan ùolayı,
şimdilik her cihetce mükemmel bir ÚÀmÿṣ-ı
Türkì
tertìbi pek müteèassir olmaàla, meydÀna úoydıàım bu eåeriñ daòi o derecede
mükemmeliyyetini iddièÀ idemem; lakin her óÀlde lisÀnımız içün diger luàat kitÀblarına
iótiyÀc bıraúmayacaú bir óÀl ve ṣÿretde
olmasına fevúaél-èÀde saèy ve àayret olundıàından, aòlÀf ùarafından ikmÀli
mümkin olabilecek bir esÀs yerini ùutabilecegi, ve lisÀnımızıñ taódìd ve
taèyìnine ve taṣóìó-i
àalaùÀtına daòi òidmet idecegi meémÿl-ı úavìmdir. Hele bu gibi mürÀcaèat
kitÀblarında aranılacaú kelimeniñ úolaylıúla bulunup, maènÀsınıñ suhÿletle
taèyìni içün elzem ve lÀ-büdd olan úÀèide ve uṣÿle rièÀyet òuṣÿṣunda,
yirmi seneden beri luàat kitÀbları tertìbiyle tevaààulüm ve bu vechle fenn-i
luàate iòtiṣÀṣım yardımıyla,
bu eåeriñ úuṣÿrsuz oldıàını
iddièÀ idebilirim. Bizde mütedÀvil luàat kitÀblarınıñ çoàunda óurÿf-ı hecÀ tertìbine
lÀyıúıyla ve tamÀmıyle rièÀyet olunmadıúdan başúa, ekåeriyen kelimeler ilk
óarfleriniñ óarekesine göre ṣıralanup,
meåelÀ hemze-i meftÿóa ile başlayanlar ayrı ve hemze-i meksÿre ile bedé idenler
ayrı dizilmiş, ve ke-õÀlik kÀf-ı FÀrsì kÀf-ı èArabìden ayrılmışdır; óÀlbuki
óarekeler òaùùımızda yazılmadıàı gibi, kÀfıñ muòtelif telaffuôları daòi her
vaúit işÀretle tefrìú olunmadıàından, ve insÀn maènÀsını bilmedigi kelimeniñ
biéù-ùabiè óarekÀtını daòi bilemeyeceginden, nerede arayacaàını şaşırup,
istifÀde idememesi ùabìèìdir. MaènÀları daòi ke-õÀlik birbirinden hìç bir
işÀretle ayrılmaúsızın úarma úarışıú úonılup, òangileri müterÀdif ve òangileri
muòtelif meèÀnìden oldıàı farú olunamaz.
İşbu
«ÚÀmÿs-ı Türkì» de luàÀtıñ ilk óarflerinden ṣon
óarflerine varıncaya úadar óurÿf-ı hecÀ tertìbine rièÀyet olundıàı óÀlde,
óarekelere ve mevhÿm işÀrÀta rièÀyet olunmamışdır; ve maèa-hÀõÀ luàatların
óarekÀt ve işÀrÀt-ı lÀzıma ile telaffuôları taèyìn olunup, ṣÿret-i
úırÀéitlerinde şübhe ve tereddüde maóal bıraàılmamışdır. èArabì ve FÀrsìden
meéòÿõ olan kelimeler tefrìú olundıàı gibi, her luàatıñ aúsÀm-ı kelimeniñ
òangisinden oldıàı daòi maúùaèÀt-ı maòṣÿṣa ile
gösterilmiş; ve gerek aṣıl Türkce gerek
èArabì ve FÀrsì kelimeleriñ ṣÿret-i
iştiúÀúı veya terkìbi şeró olunmuşdır. MeèÀnì-i muòtelife keåret-i
istièmÀllerine göre raúamlarla ṣıralanup,
èayn-ı maènÀyı tercüme ve ifÀde iden kelimeler fÀṣıla ( ,) ile, miåÀlleri (:) noútaùeyn ile
ayrılmışdır. IṣùılÀóÀt-ı
èilmiyye ve fenniyye ile luàatıñ maènÀsını degişdiren taèbìrÀt-ı maòṣÿṣa || işÀretiyle
ayrıldıàı gibi, luàatıñ cinsi degişdiginde yaènì aúsÀm-ı kelimeniñ birinden
digerine intiúÀli, meåelÀ isim iken ṣıfat
olması, óÀlinde daòi = , ve kelime veyÀòÿd taèbìr ile maènÀsı arasında "
işÀreti vażè olunmışdır.
Esma
ve meṣÀdir-i
èArabiyyeden elif-i memdÿde ile òitÀm bulanlardan lisÀnımızda Àòirlerindeki (ء) isúÀt olunup, meåelÀ (şuèarÀé) yerine (şuèarÀ) úullanılırsa da, maóżÀ
esÀsen hemzeniñ mevcÿd oldıàı bilinmek, ve meåelÀ iżÀfet óÀlinde (şuèarÀ-yı èArab) dinilecek yerde, hemzeniñ
iôhÀrıyla (şuèarÀ-i èArab) dimek daha faṣìó olacaàından, oña göre
úullanılmaú içün, bu hemzeler yazılmışdır.
TÀ-i teénìåle òitÀm bulan esmÀ-i èArabiyye èArabìde
dÀéimÀ yuvarlaú te (ة) ile yazılırsa da, Türkcede baèżıları he (ﻩ) ve baèżıları uzun te (ﺖ) ile úullanıldıàından, işbu úÀmÿsda bu ülfete
rièÀyet olunmuşdır. BinÀları teèaddì içün olan meṣÀdir-i èArabiyye «olmaú, olunmaú, idilmek» gibi efèÀl-i ièÀne-i
Türkiyye ile terekküblerinde lÀzım ve muùÀvaèat binÀsına intiúÀl itdiklerinden,
baèżı yeni luàat nüvìslerimiz bunları meåelÀ « ifhÀm = añlatmaú, añladılmaú »
gibi her iki maènÀ ile tercüme itmegi èÀdet itmişlerse de, bu farú ṣırf Türkce fièl-i ièÀneden gelüp, maṣdar-ı èArabìniñ óadd-i õÀtında maènÀsı ne ise
yine o, yaènì meåelÀ «keser = úırma» ve «inkisÀr = úırılma» oldıàından, biz bu úÀéide-i
esÀsiyyeye rièÀyet idüp, nÀfile yere taùvìl-i meúÀl ve teşvìş-i eõhÀndan
tevakkì eyledik.
Esma-i
èArabiyyeniñ Türkcede müstaèmel olan cemè-i mükesserlerini ṣıralarında derc itdikse de, meèÀnì ve tafṣìlÀtını müfredleri mÀddelerine taèlìú idüp,
yalñız ayrıca meèÀnì-i maòṣÿṣaya gelenleri ve
müfredsiz úullanılanları kendi ṣıralarında beyÀn idiyoruz, lisÀnımızda
müstaèmel olan FÀrsì ve èArabì teåniyeleri ve ṣıfatlarıñ
müéenneålerini daòi müfred ve müõekkerleri ṣırasında õikr
idiyoruz.
IṣùılÀóÀt-ı fenniyyeye gelince: Maèlÿmdır ki her
fenniñ ıṣùılÀóÀt-ı maòṣÿṣasını cÀmiè ayrıca cesìm ve baèżen mücellidÀtdan
mürekkeb úÀmÿs-ı òuṣÿṣìsi vardır. Bu óÀlde
kÀffe-i fünÿnuñ ıṣùılÀóÀtını bu kitÀba cemè itmek muóÀldir.
Ancak her bir fenniñ ıṣùılÀóÀtından bir ùÀúımı èumÿmca maèlÿm ve
müstaèmel, ve bir ùÀúımları da yalñız o fenniñ müntesibìn ve müteòaṣṣıṣìnine maòṣÿṣ ve münóaṣırdır. Birinci şıúdan olan ıṣùılÀóÀt bu kitÀba derc olunup, ikinci şıúdan
olanlarından biéù-ùabiè ṣarf-ı naôar olunmışdır.
El-óÀṣıl, lisÀnımızıñ şimdiki óÀline göre, ve bu
günki günde mümkin olabilecek derecede, mükemmel bir luàat kitÀbı olmasına saèy
ve àayret olunmışdır.
Neşri
òuṣÿṣuna gelince: bunı daòi
«ÚÀmÿs-ı èArabì» gibi kendi óesÀbıma çıúarmaàa úarÀr virerek, o ṣÿretle ièlÀn itdikden, ve bir iki cüzéini tabè
itdirdikden ṣoñra, zamÀnımızda neşriyÀt-ı nÀfièa ile teraúúì
ve teèammüm-i maèÀrife ciddi òidmetler ìfÀsına muvaffaúiyyeti cümleniñ maèlÿmı
olan «İúdÀm» gazetesi ṣÀóibi Cevdet Beg Efendi bu kitÀbıñ daòi
neşrini der-èuhde itmege ùÀlib olmaàla, õÀten muóarrirlikle nÀşirligi cemè
itmek biri maènevì ve digeri mÀddì iki aàır yüküñ altına girmek oldıàını
bildigim óÀlde, bu külfete nÀ-çÀr úatlanmış oldıàımdan, ve müşÀrü’n-ileyhiñ
bunı daòi sürèat ve intiôÀm ve mükemmeliyyet-i maùlÿba ile neşre muvaffaú
olacaàını òidemÀt-ı sÀbıúası delÀletiyle bildigimden, aleél-óuṣÿṣ memleketimizde
ùÀúat-ı fersÀ olan neşri àÀéilesinden úurtulmaú, ve hem de devÀm-ı neşriyle
ikmÀlini taót-ı teémìnde bulundırmaú mülÀóaôasıyla, teklìf-i vÀkıèını hemÀn
úabÿl ile, neşri vaôìfesini kendilerine terk eyledim.
Eren Köy 20 RamażÀn 1317
Ş. SÀmì