4 Mart 2020 Çarşamba

Kâmûs-ı Türkî İfâde-i Merâm Osmanlıca Metin -Transkripsiyon



 İfÀde-i MerÀm
Lugat kitÀbı bir lisÀnıñ òızÀnesi óüúmündedir. LisÀn kelimelerden mürekkebdir, ki bu kelimeler daòi, her lisÀnıñ kendine maòÿ bir ùaúım kavÀèide tevfìkan, tarìf ve terkìb idilerek, insanıñ ifÀde-i merÀm itmesine yararlar. İmdi lisÀnıñ ser-mÀyesi kelimelerle kavÀèid-i arfiyye ve naóviyyesinden èibÀretdir.
DünyÀda hiçbir Àdem taavvur olunamaz, ki lisÀnınıñ kÀffe-i lügÀtını bilsin, veya cümlesini óıfôında ùutabilsin; ve pek az ademler vardır, ki lisÀnlarını tamÀmıyle kÀèideye tevfiúan söyleyebilsinler. Bu óÀl ise her lisÀnıñ cÀmiè olduàı kelimÀtdan mürÿr-ı zemÀnla birùaúımını bÀdiye-i nisyÀnda bıraúup àaéib itmesini, ve úavÀèid-i maòåÿåasına muàayyer ÿretde söylenerek, feÀóatden maórÿm úalmasını, veél-óÀıl geñiş ve faìh iken, ùar ve àalaù bir lisÀn olmasını müntic olur.
LisÀnları bu inóiùÀùdan viúÀye idecek ancaú edebiyÀtdır; edebiyÀtıñ yaèni üdebÀnıñ bu bÀbda idecekleri òidmetin ilk òaùvesi ise lisÀnıñ mükemmeliyyetini teşkìl iden kelimelerini ve feÀóatini mÿcib olan úavÀèidini óüsn-i muóÀfaôa itmekden èibÀretdir. Bu iki şıúúıñ birincisi lisÀnıñ kÀffe-i lüàÀtını óÀvì mükemmel bir úÀmÿs, ve ikincisi úavÀèid-i arfiyye ve naóviyyesini cÀmiè muntaôam bir arf u naóiv kitÀbı vücÿda getirmekle óÀıl ve mümkin olabilir. 
Bunuñ içündir ki taórìrì ve edebì óÀline geçirilmesi merÀm olunan her bir lisÀnıñ eñ evvel kelimeleri cemè ile bir luàat, ve úavÀèidi øabù ile bir arf u naóiv kitÀbları tedvìn idilmek eskiden beri bir úanÿn-ı èumÿmì óükmüne geçüp, óatta bugün kürre-i arøıñ eñ mehcÿr ùaraflarında sÀkin eñ vaóşì aúvÀmıñ bile söyledikleri lisÀnları ögrenmek isteyen Avrupalılar ol lisÀnlarıñ luàat ve arf u naóiv kitÀplarını øabù ve taórìr itmekden işe girişirler.
LuàÀti ve kavÀèidi maøbÿù olmayan lisÀnıñ hiçbir vaúit elsine-i edebiyyeden èadd olunmaú iddièÀsına alaóiyyeti olamaz; zìra bu iki kitÀb edebiyÀtıñ esÀsıdır. BinÀ-yı edebiyÀt ancaú bunlarıñ üzerine teésìs olunabilir. LisÀnıñ tedennìsine úarşı bir sedd yerini ùutacaú daòi ancaú bu iki kitÀbdır. Mükemmel bir úÀmÿsı olmayan lisÀn åervet-i ùabìèiyyesi dimek olan luàaùlerini günden güne àÀéib iderek, kendi ser-mÀyesiyle bir şey ifÀde idemeyecek derecede ùar olur; ve munùazam bir arf u naóiv kitÀbı olmayan lisÀn ùoàrı söylenmegi teémìn idemeyüp, gitdikce daha yañlış söylenir, ve nihÀyet büsbütün àalat bir lisÀn óÀlini alır.
BinÀéen-èaleyh, lisÀnını faìó ve geñiş bir lisÀn-ı edebì óÀlinde muóÀfaôa, veya bu óÀle taóvìl ve ircÀè itmek isteyen bir úavm lisÀnınıñ mükemmel bir úÀmÿsunı ve muntaôam bir kavÀèidi-i arfiyye ve naóviyye kitÀbını idinmege saèy ve àayret itmek iútiøÀ ider.
Bu óaúìúat cümlece müsellem, ve kaffe-i aúvÀm-ı mütemeddineniñ bu noúùadan başladıúları maèlÿm oldıàı óÀlde, biz ki, biñ seneden beri taórìrì ve edebì bir lisÀna malikiz, bu úadar müddet ôarfında lisÀnımızıñ ne kelimÀtını cemè idüp mükemmel bir úÀmÿs, ne de úavÀèidini bi-óaúúın øabù idüp munùaôam bir arf u naóiv kitÀbı vücÿda getirmişizdir. Bu ihmÀl ve úuÿrumuzuñ netìcesi olaraú, óadd-i õÀtında òaylì geñiş ve zengìn olan Türkcemiz ekåer kelimelerini àÀéib idüb, èArabì ve FÀrsìye èarø-ı iftiúÀr itmedikce, bir şey ifÀde idemiyecek derecede tar, ve kelimeleriniñ al u iştiúÀúı belli olmayacaú ÿretde èavÀmıñ telaffuôuna tabiè àalaù bir liÀn óÀlini almışdır.
Maèlÿmdır ki: Türkce Asya’nıñ bütün úısm-ı şimÀlisinde tekellüm olunan elsine-i Tÿraniyye zümresinden olup, el-Àn oralarda pek vÀsièyerlerde söylenmekde oldıàı óÀlde, bir şuèbesi de àarba toàrı ilerileyerek, Avrupa ile Asya’nıñ birbirine úarşı uzatdıkları iki büyük ve güzel şibh-i cezìrede yaènì Anatolı ile Rum ilinde tekellüm olunmaúdadır.
İşte, Çaàatayca ism-i saúìmine muúÀbil, èOåmÀnlıca nÀmıyla şöhret bulan, ve áarb Türkcesi nÀmıyla Şarú Türkcesinden tefrìki daha münÀsib olan lisÀnımız Türkceniñ bu şuèbesidir, ki söylendigi yerleriñ, Asya-yı vüstÀ ve şimÀlìye nisbeten, teraúúi ve temeddüne olan istièdÀd-ı mevúièi ve ùabìèìsi sÀéikasıyla, şìve-i telaffuô ve ifÀde cihetince pek çok ôarÀfet ve leùÀfet peydÀ itmiş ise de, èArabì ve FÀrsìden ve Rumca ve İtalyanca gibi elsine-i ecnebiyyeden aòõ ve istièÀre itdigi kelimÀt ve taèbìrÀta úarşı, kendi kelimÀtıñdan bir çoàunı terk ve fevt itmiş, ve bu lisÀnlarıñ şìvesine tebaèiyyetle, şìve-i aliyye-i Türkiyyesinden bir dereceye úadar ayrılmışdır. Maèa-hÀõÀ, Şarú Türkcesiyle áarb Türkcesi arasındaki farú, ôann olundıàı gibi, İtalyanca ile Latince veya İspanyolca ile Fransızca arasındaki farú úadar, yaènì bu iki Türkceden her birini digerinden büsbütün ayrı ve kendi başına bir lisÀn èadd itdirecek derecede olmayup, bu farú ancaú şimÀlì ile cenÿbì Almanca veya Tosúana İtalyancasıyla Napolitan İtalyancası yÀòÿd Mısır èArabcasıyla Maàrib èArabcası arasındaki farú derecesindedir. Ve Şarú Türkcesiyle áarb Türcesi bir tek lisÀndır, ikisi de Türkcedir.
Óaúìúat óÀl bu merkezde iken, mebde-i iftirÀú olan zemandan yaènì yedi sekiz úarndan beri Türkcenin bu iki şuèbesini söyleyenler beyninde her bir irtibÀù ve iòtilÀù kesilüp, ùarafeyn  udebÀsınıñ daòi, teúarrüb ve ittióÀda bedel, tebÀèüd ve tebÀyüne çalışmaları, ve imlÀ ve ÿret-i taórìr ve ifÀdede her iki ùarafıñ büsbütün ayrı birer ùarìk ve usÿl ittiòÀz idüp, birbirinden bì-òaber bulunmaları, veél-óÀıl, sekiz yüz senelik ihmÀl ve tesÀmüó ve cehÀlet lisÀnımızıñ bu iki şuèbesini vehleten birbirinden ayrı iki lisÀn ÿretinde göstermege sebeb olmışdır. Ancaú bu şuèbeleriñ ikisi de bióaúúın tedúìú ve taèmìú olunup, iètibÀrì ve àayr-ı ùabìèì olan imlÀ farúı daòi ber-ùaraf idilince, ikisiniñ bir lisÀn oldıàı teôÀhür ider.
Bu iki şuèbeniñ, mebde-i iftirÀúlarından beri, òÀnàisi ziyÀde tebeddül ve taàayyür itmiş, ve òÀnàisi óÀl-i aliyyesinde úalmışdır? Burası tedúìú olunduúda, èayÀn görilür, ki Şarú Türkcesi hemÀn eski óÀlinde åebÀt ve devÀm itmiş; ve bizim áarb Türkcemiz ise úarndan úarna külli tebeddülÀta uàrayup, nihÀyet şimdiki óÀli kesb itmişdir.
İmdi, ırf bizim ùarafa èÀéid olan bu tebeddüle teraúúì mi yoúsa tedennì mi diyecegiz? İşte aıl meséele bundadır. Bu suéale virilecek cevÀb ise ne ırf müåbet ve ne de ırf  menfìdir. Bu tebeddülde lisÀnımız min cihetin teraúúì ve min cihetin tedennì itmişdir. Gerek telaffuôda ve gerek ÿret-i ifÀdede kesb itdigi ôerÀfet ve èArabì ve FÀrsì ile elsine-i sÀéireden aldıàı óesÀbsız kelimelerle úazandıàı vüsèat şübhesiz bir teraúúìdir; lakin elsine-i TÿrÀniyyeniñ úÀèide-i èumÿmìyye-i esÀsiyyesi olan Àhenge tebaèiyyeti bir dereceye úadar àÀéib idüp, bu Àhenge ala uymaz kelimeler ve taèbìrler peydÀ itmesi, ve òÀlis Türkce olan biñlerce kelimeleri köşe-i nisyÀnda buraúup elsine-i sÀéireye èarø-ı iftiúÀrla, èÀdetÀ bir elsine dürlüsi óÀline geçmesi de elbette bir tedennìdir.
ÒulÀaten diyebiliriz ki: Şarú Türkcesi telaffuôca ve ÿret-i ifÀdece biraz daha úaba, ve bizim áarb Türkcemiz ise çoú daha ôarìfdir; lakin úÀèideten ve esÀsen Şarú Türkcesi ùoàrı, ve bizimki ise àalaùdır. èArabì ve FÀrsì ile elsine-i ecnebiyyeden aldıàı kelimÀt ve ıùılÀóÀt sayesinde bizim áarb Türkcemiz daha vÀsiè ise de, ırf Türkce kelimÀt ve taèbìrÀta gelince, Çaàatayca bizimkinden çoú daha zengìndir.
Türkceniñ bu iki büyük şuèbesini iyice tedúìú ve muúÀyese itdigimizde, şu haúìúÀtlere vÀúıf oluruz: EvvelÀ, ikisiniñ de úavÀèid-i arfiyye ve naóviyyeleri esÀsen bir ve müşterek olup, beyinlerindeki farú bunlarıñ ayrı ayrı iki lisÀn èadd olunmasını mÿcib olacaú derecede degildir; biél-èakis bir lisÀn olduúlarını iåbÀt içün eñ büyük delìl işbu úavÀèid-i arfiyye ve naóviyye ittióÀdıdır.
æÀniyen, imlÀ ve telaffuôca olan farú ber-ùaraf idildikde, her ikisiniñ óÀvì olduúları kelimeleriñ åülüåÀnından ziyÀdesi ikisi beyninde müşterekdir, ki bu da bir lisÀn olduúlarını gösterir.
æÀliåen, Çaàataycada òÀli Türkce olaraú birçoú kelimeler buluyoruz, ki bu gün İstanbul’da müstaèmel degil ise de, cümlesi mechÿl daòi olmayup, bir ùÀúımı düne gelinceye úadar úullanılıyordı; ve eski şuèara ve udebÀmızıñ ÀåÀrında bulunmaàla, lisÀn-ı edebìmize dÀòildir; birùÀúımı da Anatolı’da el-yevm müstaèmel olup, yalñız bir mikdÀrları èOåmÀnlılar ùarafından hìç úullanılmıyaraú, Çaàataycaya maòÿ úalmışdır. Bunlardan da baèøılarınıñ bizim Türkcede müterÀdifleri oldıàı óÀlde, baèøılarınıñ muúabilleri olmayup, biz onlarıñ yerine èArabìden, FÀrsìden veya elsine-i ecnebiyyeden müsteèÀr kelimeler úullanıyoruz. Bunlarıñ ise yabÀncılıàı ve Çaàataycadakileriñ Türkceliài müsellem oldıàından, bunlara Çaàatayca nÀmını virmek òaùÀdır; bunlar òÀli ve Àfì Türkce kelimelerdir, ki bizce ihmÀl olunup, unuduldıàı óÀlde, şarúdaki hem-cinslerimiz ùarafından, yaènì Türkceniñ beşiài ve maóall-i alìsi olan Türkistan’da, óıfô olunmışdır. Bunlarıñ bizce daòi mevúiè-i istièmÀle úonılaraú, ióyÀsıyla, lisÀnımızıñ bir úÀt daha kesb-i vüsèat ve istiànÀ itmesi her Àóib-i óamiyyetiñ Àrzÿ idecegi bir işdir.
RÀbièan, bizim áarb Türkcemizde şarúdaki hem-cinslerimizin añlamadıúları bir çoú kelimeler mevcÿddır, ki bunlarıñ ekåeri elsine-i ecnebiyyeden müsteèÀrdır, ve baèøıları tekellümde müstaèmel luàÀt-ı müvellededendir.
LisÀnımızıñ bu vechle teşettüt ve teferrüúüne sebeb olan óÀl ise, yuúarıda didigimiz gibi, mükemmel ve kÀffe-i luàÀtını cÀmiè bir úÀmÿsı ve maøbÿt bir arf u naóvi olmamasıdır.
Eñ àarìbi şurası ki: ÓÀvì olduúları kelimeleriñ yüzde sekseni alÀ lisÀnımızda úullanılmayan ve úullanılmasına da iótiyÀc olmayan luàat kitÀblarına «luàÀt-ı èOåmÀniyye» nÀmı virilmişdir, de ırf Türkce kelimeleriñ øabù ve tefsìri «maèlÿm-ı ièlÀm» úabìlinden èadd idilerek, lüzÿmsuz ve fÀéidesiz èadd olunmışdır. Bu fikirde bulunanlara úarşı dinilebilir ki: Her úavm kendi lisÀnınıñ luàÀtlerini øabù ve tefsìre muótÀc olmaya idi, ırf èArabìden èArabìye müfessir úÀmÿslar, ıóÀólar, luèÀblar, lisÀnüél-èArablar, muóìùüél-muóìùler; FÀrsìden FÀrsìye BurhÀnlar, Ferhengler; Fransızcadan Faransızcaya Beşereller, Laruslar, Litreler vücÿda gelmezdi. Her lisÀnıñ eñ mükemmel ve eñ mufaṣṣal luàat kitÀbı yine o lisÀnda ve o lisÀnla mütekellim olanlar ùarafından øabù ve tedvìn olundıàı óÀlde, biz neden, bütün èÀlemden müsteåna olaraú, lisÀnımızıñ bir luàat kitÀbı iótiyÀcından müstaànì olalım?
Lakin, memleketimizde, èulÿm ve maèÀrif teraúúì ve teèemmüm itdikce, èÀúıbet bu óaúìúat daòi añlaşılup, lisÀnımızıñ mükemmel bir úÀmÿsuna olan iótiyÀcımız maèÀrifden bióaúúın behre-dÀr olan evlÀd-ı vaùan ùarafından Àrzÿ olunmaàa başladı. Bir lisÀnıñ úÀmÿsı o lisÀnda müstaèmel kÀffe-i luàÀtı cÀmiè ve o lisÀnda úullanılmayan kelimelerden èÀrì olmaú şarùdır. Bu óÀlde, lisÀnımızda müstaèmel ve àayr-ı müstaèmel olan kelimÀt-ı èArabiyye ve FÀrsiyyeyi cÀmiè olup da aıl Türkce kelimelerden èÀrì luàat kitÀbları lisÀnımızıñ mÀlı olmadıàı gibi, ırf Türkce kelimeleri óÀvì olup da bizce müstaèmel kelimÀt-ı èArabiyye ve FÀrsiyyeyi ve ıùılÀóÀt-ı mütenevvièeyi cÀmiè olmayan kitÀblara da lisÀnımızıñ mükemmel úÀmÿsı naôarıyla baúılamaz. «EfrÀdı cÀmiè, aàyÀrı mÀniè» taèrìf, her òuÿda oldıàı gibi, bu bÀbda daòi düstÿrüél-èamel olmaú iútiøÀ ider. LisÀnımız içün tertìb olunacaú úÀmÿs bu lisÀnda müstaèmel gerek Türkiyyüél-al ve gerek elsine-i sÀéireden meéòÿõ kelimÀt ve ıùılÀóÀtıñ cümlesini cÀmiè, ve lisÀnımızda müstaèmel olmayan kelimelerden èÀrì olmalıdır.
Böyle mükemmel bir úÀmÿsa olan iótiyÀcımız bu günki günde cümlece müsellem, ve şimdiye úadar lisÀnımızıñ böyle bir kitÀbdan maórÿmiyyeti ne derecelerde bÀdì-i teéessüf oldıàı maèlÿmdır. Ancaú bunuñ lüzÿmı ne úadar büyük ise, cemè ve tertìbi de o úadar müşkil ve pek zaómetli bir saèy u iúdÀma muótÀcdır.
èÖmrümüñ on iki senelik bir úısmını øabù ve istihlÀk iden «ÚÀmÿsuél-èÁlÀm» ıñ òitÀmında, lisÀnımızıñ mükemmel bir úÀmÿsunı tertìbe saèy itmekligimi òÀhiş-girÀn-ı maèÀrifden birçoú õevÀt-ı kirÀm şifÀhen ve taórìren iòùÀr itmişlerdir. Her ne úadar «ÚÀmÿsuél-èÁlÀm»a peyrev olmak üzere, kitÀb-ı meõkÿruñ òitÀmından evvel «ÚÀmÿs-ı èArabì»ye bedé ve mübÀşeret itmiş idisem de, mükemmel bir «ÚÀmÿs-ı Türkì»ye olan iótiyÀcımız «ÚÀmÿs-ı èArabì»ye olan iótiyÀcımızdan aúdem ve daha èumÿmì oldıàundan, «ÚÀmÿs-ı èArabì»ye devÀm itmekle ber-À-ber, bunuñ dahi tertìbi óaúúındaki ibrÀmÀt-ı vÀúıèaya icÀbet itmegi veôÀéif-i óamiyyetden èadd itdim.
ÔÀten böyle bir «ÚÀmÿs-ı Türkì» niñ taórìri eskiden beri menvì-i øÀmìrim oldıàı óÀlde, tertìbinde taavvur itdigim müşkilÀt cüréetime bir sedd-i mümÀnaèat çekmişidi. Fikr-i èÀcizÀneme göre, bir ÚÀmÿs-ı Türkì, mükemmel olabilmek içün, Türkiyyéül-èÀl olan kelimeleriñ kÀffesini cÀmiè olmaú iútiøÀ ider: ÓÀlbuki lisÀnımızıñ kelimelerini cemè ve øabù òuÿunda şimdiye úadar pek az himmet olunmuş; ve her úavm ve ümmetde luàaviyyÿnuñ esÀmì ve terÀcimi mücelledÀt teşkìl itdigi óÀlde, bizde bu èilimle tevaààul itmegi kimse düşünmeyüp, lisÀnımızıñ kelimÀtı hemÀn àayr-i maøbÿù bir óÀlde úalmış oldıàundan, böyle bir eåeriñ mükemmelliyyeti mümkin olabilmek içün, Türkcede muòarrer kÀffe-i ÀåÀrıñ tetebbuèıyla iktifÀ olunmayup, bu lisÀnıñ söylendigi memÀligin cümlesine ùÿl-ı müddet seyÀóat, ve lisÀnlarını iyi bilen unÿf-ı muòtelife-i ahÀlì ile oóbet idilerek, eñ nÀdirlerine varıncaya úadar kÀffe-i luàÀt øabù ve úayd olunmaú iútiøÀ ider. Bu ise bir Àdemiñ bütün èömrini buña óar itmesine mütevaúúıf oldıàı óÀlde, yine vehle-i ÿlÀda pek o úadar mükemmel olamayup, birbirini taèúìb idecek luàaviyyÿnuñ tetÀbuè-ı mesÀèì ve himemÀtiyle ve mürÿr-ı zemÀnla tekemmül idebilir.
Bu mülÀóaôÀ bir ÚÀmÿs-ı Türkìniñ tertìbine teşebbüå óuÿunda niyetime öteden beri bir sedd-i mümÀnaèat olmaúda iken, bu defèa ibrÀmÀt-ı vÀúıèaya úarşı ùuramayup, «mÀ-lÀ-yudrek kulluhÿ lÀ-yutrek kulluhÿ» kelÀm-ı óikmet Àmìzine tebaèiyyetle «kem terekeél evvelü liél Àòiri» feóvÀsınca, bundan oñra lisÀnımızda èilm-i luàatle iştiàÀl idecek udebÀ-yı istiúbÀl ùarafından úuÿr ve neúÀìi ikmÀl olunmaú ümìdiyle, mümkin mertebede ve elden geldigi úadar mükemmel olmaú üzere, müstaèinen bi-avnihi teèÀlÀ, işbu « ÚÀmÿs-ı Türkì » niñ tertìbine mübÀşeret itdim.
Bizce ihmÀl ve ferÀmÿş idilüp, Şarú Türkcesinde müstaèmel bulunan òÀli Türkce kelimeleriñ ve èaleél-òuÿ bunlardan lüzÿmlı ve degerli olanlarınıñ derci, ve bu vecihle bunlarıñ bizim Türkceye daòi úabÿliyle ióyÀ ve taèmìmleri òuÿuna òidmet itmek aòaṣṣ-ı ÀmÀlim iken, mücerred úavmiyyet ve cinsiyyet muóabbetini taúdìr ve iltizÀmla bunları èArabì ve FÀrsì taèbìrÀt-ı tumturak-kÀr-Àneye tercìó idecek õevÀtıñ henüz nedreti ve ekåeriyyetiñ bu fikre muòÀlif bulunması úısmen bu òidmetden kendimi maórÿm bıraúmaàa beni mecbÿr itmişdir.
Maèa-hÀõÀ, bu úÀmÿsuñ Türkiyyüél-al kelimÀtıñ meénÿs ve udebÀ-yı óÀøıra ve sÀlife ùarafından müstaèmel olanlarılarıyla, kendileri metrÿk olduúları óÀlde, müştaúları müstaèmel bulunan kelimÀt-ı esÀsiyyeyi ve ióyÀsı elzem olan baèżı metrÿkÀtı  ve lisÀnımızda müstaèmel luàÀt ve ıùılÀóÀt-ı èArabìyye ve FÀrsìyye ve ecnebiyyeniñ kÀffesini cÀmiè olmasına elden geldigi úadar saèy ve àayret olunaraú, ekåer-i luàÀtıñ ne gibi taèbìrÀtda úullanıldıàı, ve istièmÀlleriniñ lüzÿm veya èadem-i lüzÿmı daòi şeró idilmiş; ve her luàatıñ maèÀnì-i muòtelifesi işÀrÀt-ı maòÿa ile ayrılup, icÀbında miåÀllerle daòi ìøÀó olunmuşdır.
LisÀnımızıñ cümle-i müşkilÀtından biri daòi èArabìden meéòÿõ kelimÀtıñ dÀéimÀ luàat-ı èArabdaki maèÀnìyi òıfô itmeyüp, ekåeriyyen farúlı bulunmalarıdır. èArabìde deveye, çöle ve çadıra müteèalliú muòtelif maèÀnìsinden arf-ı naôar olunup da, maèÀnì-i aliyye-i èArabiyyesinden yalñız bizce lÀzım olan bir veya ikisini muóÀfaôa idenlere diyecek yoàısa da, kelimÀt-ı èArabiyyenin bir ùaúımı lisÀnımızda èArabiyyede ala óÀéiz olmadıúları bir maènÀ ile úullanılıyor, veyÀòud èArabìde hìç mesmÿèolmayan bir bÀbdan tarìf olunuyor. MeåelÀ «iósÀs, iótisÀs, istimzÀc, müdrir» gibi kelimeler bu úabìldendir. İmdi lafôen veya maènen èArabì olmayan ve hìç bir úamÿs-ı èArabìde bulunmayan bu kelimelere «kelimÀt-ı èArabiyye» nÀmını virebilecek miyiz? Baèøı õevÀt böylelerine « luàÀt-ı müvellede » nÀmını virmek istiyorlar: Lakin maèlÿmdır, ki luàat-ı müvellede mensÿb bulundıàı lisÀnla mütekellim olan òalú beyninde tevellüd ve taóaṣṣül idene dinir: Yoúsa o lisÀnıñ yabancıları ùarafından ìcÀd olunanlarına «àalaù» dan başúa hìç bir ıfat yaúışamaz. Biz Türkce luàÀt-ı müvellede teşkìl idebiliriz; lakin luàÀt-ı èArabiyye tevlìdine hiç bir óaú ve alÀóiyyetimiz yoúdır. BinÀen-èaleyh, fikr-i èÀcìzÀneme úalırsa, bu gibi luàatleriñ beyneél-èavÀm müstaèmel olanlarına àalaù ùarìúiyle èArabìden meéòÿõ luàÀt-ı Türkiyye naôarıyla bakmalıyız; mücerred lisÀn-ı fennì ve edebìye münóaır bulunanlarını ise taóìó veya tebdìl idüp, àalaù úullanmamalıyız. Bunuñ içün, bu úÀmÿsda bu gibileriñ õikr ve tefsìri ırasında o vecihle ìøÀóÀt virilüp, taóìó ve tebdìlleri ÿreti daòi iòùÀr olunmuşdır.
ErbÀbınıñ maèlÿmıdır ki bu úabìlden kitÀblarda mündericÀtıñ keåret ve vüsèati kÀfì olmayup, óüsn-i tertìb ve uÿl-ı mütteòaõõeniñ daòi ehemmiyyeti pek büyükdir. MeåelÀ èArabìde FìrÿzÀbÀdì’niñ úÀmÿsı ve bunuñ şerói olan «TÀcüél-èArÿs» ile «LisÀnüél-èArab» ve ırf Türkce kelimeler içün Vefìú Paşa meróÿmuñ «Lehce-i èOåmÀnì» si èilm-i luàatde ehemmiyyetden sÀúıù kitÀblar degildir; lakin bunlar kÀffe-i aóÀb-ı mürÀcaèatıñ degil, belki yalñız luàat tertìb itmek isteyen luàaviyyÿnuñ işine yarayabilecek bir uÿl ve tertìbdedir. Luàatler úolay bulunabilecek bir tertìbde ıralanmış olmadıúdan başúa, maènÀları daòi birbirlerinden ayrılmayup, ve lÀyıúı vechle tefsìr ve miåÀllerle ìøÀó olunmayup, úarma úarışıú ve hepsi birden atılmışdır. Bundan ise ancaú erbÀb-ı iòtiÀ-ı kemÀl zaómetle ve nice müşkilÀtla istifÀde idebilir. Bundan mÀ-èadÀ, lisÀnımızıñ  Türkiyyüél-èal olan kelimÀtını cÀmiè olup da èArabì ve FÀrsìden meéòÿõ luàÀt ve ıùılÀóÀt-ı müstaèmele ve meènÿseyi óÀvì olmayan bir luàat kitÀbı meåelÀ İngilizceniñ Fransızcadan müsteèÀr kelimÀtını yaènì bu lisÀnıñ heman nıf-ı luàÀtini óÀvì olmayan bir luàat kitÀbına beñzer, ki böyle bir kitÀb tertìbini hìç bir İngiliz taavvur bile itmemişdir. « ÚÀmÿs-ı Türkì » ne lisÀnımızıñ mütemmimÀtından olan bu gibi kelimÀt ve ıùılÀóÀtdan maórÿm olmalı, ne de «LuàÀt-ı èOåmÀniyye» nÀmıyla neşr olunan nice cesìm kitÀblarımız gibi, Türkcede değil, èArabì ve FÀrsìde bile istièmÀlleri ender olan àaraéib-i luàÀt-ı èArabiyye ve FÀrsiyye ile memlÿ bulunmalıdır.
Bizce müstaèmel luàÀt-ı èArabiyye ve FÀrsiyyeyi cÀmiè oldıàı óÀlde, bu kitÀbıñ « ÚÀmÿs-ı Türkì » nÀmıyla tesmiyesine belki iètirÀø bulunur; lakin lisÀnımız lisÀn-ı Türkìdir, bu lisÀna maòÿ luàat kitÀbına daòi başúa isim düşünmek èabeådir. LisÀnımızda müstaèmel kelimeleriñ cümlesi de, her òanài lisÀndan meéòÿõ olursa olsun, óaúìúaten müstaèmel ve maèlÿm olmaú şarùıyla, Türkceden maèdÿddır.
LisÀnımıza maòÿ olaraú elsine-i muòtelifeye mütercem ne úadar luàat kitÀbları var ise, cümlesine mürÀcaèat olundıàı óÀlde, içlerinde lisÀnımızıñ óÀl-i óÀøırına ve iótiyÀc-ı óaúìúìsine en ziyÀde muvÀfıú ve bi-óaúúın Türkceniñ luàat kitÀbı dinmege şÀyÀn bundan on yedi sene evvel Türkceden Fransızcaya olaraú èÀcizÀne tertìb itdigim luàat kitÀbını buldıàımı da, maúÀm-ı tefaòòürde olmayaraú, iètirÀfa mecbÿrum.
Yine tekrÀr iderim ki: LisÀnımızıñ kelimÀt-ı aliyyesi henüz tamÀmıyle øabù olunmadıàı gibi, bizce müstaèmel luàÀt-ı èArabìye ve FÀrsìye daòi lÀyıúıyla teèayyün itmediginden, vesÀéir böyle müşkilÀtdan ùolayı, şimdilik her cihetce mükemmel bir ÚÀmÿṣ-ı Türkì tertìbi pek müteèassir olmaàla, meydÀna úoydıàım bu eåeriñ daòi o derecede mükemmeliyyetini iddièÀ idemem; lakin her óÀlde lisÀnımız içün diger luàat kitÀblarına iótiyÀc bıraúmayacaú bir óÀl ve ÿretde olmasına fevúaél-èÀde saèy ve àayret olundıàından, aòlÀf ùarafından ikmÀli mümkin olabilecek bir esÀs yerini ùutabilecegi, ve lisÀnımızıñ taódìd ve taèyìnine ve taóìó-i àalaùÀtına daòi òidmet idecegi meémÿl-ı úavìmdir. Hele bu gibi mürÀcaèat kitÀblarında aranılacaú kelimeniñ úolaylıúla bulunup, maènÀsınıñ suhÿletle taèyìni içün elzem ve lÀ-büdd olan úÀèide ve uÿle rièÀyet òuÿunda, yirmi seneden beri luàat kitÀbları tertìbiyle tevaààulüm ve bu vechle fenn-i luàate iòtiÀım yardımıyla, bu eåeriñ úuÿrsuz oldıàını iddièÀ idebilirim. Bizde mütedÀvil luàat kitÀblarınıñ çoàunda óurÿf-ı hecÀ tertìbine lÀyıúıyla ve tamÀmıyle rièÀyet olunmadıúdan başúa, ekåeriyen kelimeler ilk óarfleriniñ óarekesine göre ıralanup, meåelÀ hemze-i meftÿóa ile başlayanlar ayrı ve hemze-i meksÿre ile bedé idenler ayrı dizilmiş, ve ke-õÀlik kÀf-ı FÀrsì kÀf-ı èArabìden ayrılmışdır; óÀlbuki óarekeler òaùùımızda yazılmadıàı gibi, kÀfıñ muòtelif telaffuôları daòi her vaúit işÀretle tefrìú olunmadıàından, ve insÀn maènÀsını bilmedigi kelimeniñ biéù-ùabiè óarekÀtını daòi bilemeyeceginden, nerede arayacaàını şaşırup, istifÀde idememesi ùabìèìdir. MaènÀları daòi ke-õÀlik birbirinden hìç bir işÀretle ayrılmaúsızın úarma úarışıú úonılup, òangileri müterÀdif ve òangileri muòtelif meèÀnìden oldıàı farú olunamaz.
İşbu «ÚÀmÿs-ı Türkì» de luàÀtıñ ilk óarflerinden on óarflerine varıncaya úadar óurÿf-ı hecÀ tertìbine rièÀyet olundıàı óÀlde, óarekelere ve mevhÿm işÀrÀta rièÀyet olunmamışdır; ve maèa-hÀõÀ luàatların óarekÀt ve işÀrÀt-ı lÀzıma ile telaffuôları taèyìn olunup, ÿret-i úırÀéitlerinde şübhe ve tereddüde maóal bıraàılmamışdır. èArabì ve FÀrsìden meéòÿõ olan kelimeler tefrìú olundıàı gibi, her luàatıñ aúsÀm-ı kelimeniñ òangisinden oldıàı daòi maúùaèÀt-ı maòÿa ile gösterilmiş; ve gerek aıl Türkce gerek èArabì ve FÀrsì kelimeleriñ ÿret-i iştiúÀúı veya terkìbi şeró olunmuşdır. MeèÀnì-i muòtelife keåret-i istièmÀllerine göre raúamlarla ıralanup, èayn-ı maènÀyı tercüme ve ifÀde iden kelimeler fÀıla ( ,) ile, miåÀlleri (:) noútaùeyn ile ayrılmışdır. IùılÀóÀt-ı èilmiyye ve fenniyye ile luàatıñ maènÀsını degişdiren taèbìrÀt-ı maòÿa || işÀretiyle ayrıldıàı gibi, luàatıñ cinsi degişdiginde yaènì aúsÀm-ı kelimeniñ birinden digerine intiúÀli, meåelÀ isim iken ıfat olması, óÀlinde daòi = , ve kelime veyÀòÿd taèbìr ile maènÀsı arasında " işÀreti vażè olunmışdır.
Esma ve meÀdir-i èArabiyyeden elif-i memdÿde ile òitÀm bulanlardan lisÀnımızda Àòirlerindeki (ء) isúÀt olunup, meåelÀ (şuèarÀé) yerine (şuèarÀ) úullanılırsa da, maóżÀ esÀsen hemzeniñ mevcÿd oldıàı bilinmek, ve meåelÀ iżÀfet óÀlinde (şuèarÀ-yı èArab) dinilecek yerde, hemzeniñ iôhÀrıyla (şuèarÀ-i èArab) dimek daha faìó olacaàından, oña göre úullanılmaú içün, bu hemzeler yazılmışdır.  
            TÀ-i teénìåle òitÀm bulan esmÀ-i èArabiyye èArabìde dÀéimÀ yuvarlaú te (ة) ile yazılırsa da, Türkcede baèżıları he () ve baèżıları uzun te () ile úullanıldıàından, işbu úÀmÿsda bu ülfete rièÀyet olunmuşdır. BinÀları teèaddì içün olan meÀdir-i èArabiyye  «olmaú, olunmaú, idilmek» gibi efèÀl-i ièÀne-i Türkiyye ile terekküblerinde lÀzım ve muùÀvaèat binÀsına intiúÀl itdiklerinden, baèżı yeni luàat nüvìslerimiz bunları meåelÀ « ifhÀm = añlatmaú, añladılmaú » gibi her iki maènÀ ile tercüme itmegi èÀdet itmişlerse de, bu farú ırf Türkce fièl-i ièÀneden gelüp, madar-ı èArabìniñ óadd-i õÀtında maènÀsı ne ise yine o, yaènì meåelÀ «keser = úırma» ve «inkisÀr = úırılma» oldıàından, biz bu úÀéide-i esÀsiyyeye rièÀyet idüp, nÀfile yere taùvìl-i meúÀl ve teşvìş-i eõhÀndan tevakkì eyledik.
            Esma-i èArabiyyeniñ Türkcede müstaèmel olan cemè-i mükesserlerini ıralarında derc itdikse de, meèÀnì ve tafìlÀtını müfredleri mÀddelerine taèlìú idüp, yalñız ayrıca meèÀnì-i maòÿaya gelenleri ve müfredsiz úullanılanları kendi ıralarında beyÀn idiyoruz, lisÀnımızda müstaèmel olan FÀrsì ve èArabì teåniyeleri ve ıfatlarıñ müéenneålerini daòi müfred ve müõekkerleri ırasında õikr idiyoruz.
            IùılÀóÀt-ı fenniyyeye gelince: Maèlÿmdır ki her fenniñ ıùılÀóÀt-ı maòÿasını cÀmiè ayrıca cesìm ve baèżen mücellidÀtdan mürekkeb úÀmÿs-ı òuÿìsi vardır. Bu óÀlde kÀffe-i fünÿnuñ ıùılÀóÀtını bu kitÀba cemè itmek muóÀldir. Ancak her bir fenniñ ıùılÀóÀtından bir ùÀúımı èumÿmca maèlÿm ve müstaèmel, ve bir ùÀúımları da yalñız o fenniñ müntesibìn ve müteòaṣṣıṣìnine maòÿ ve münóaırdır. Birinci şıúdan olan ıùılÀóÀt bu kitÀba derc olunup, ikinci şıúdan olanlarından biéù-ùabiè arf-ı naôar olunmışdır.
            El-óÀıl, lisÀnımızıñ şimdiki óÀline göre, ve bu günki günde mümkin olabilecek derecede, mükemmel bir luàat kitÀbı olmasına saèy ve àayret olunmışdır.
            Neşri òuÿuna gelince: bunı daòi «ÚÀmÿs-ı èArabì» gibi kendi óesÀbıma çıúarmaàa úarÀr virerek, o ÿretle ièlÀn itdikden, ve bir iki cüzéini tabè itdirdikden oñra, zamÀnımızda neşriyÀt-ı nÀfièa ile teraúúì ve teèammüm-i maèÀrife ciddi òidmetler ìfÀsına muvaffaúiyyeti cümleniñ maèlÿmı olan «İúdÀm» gazetesi Àóibi Cevdet Beg Efendi bu kitÀbıñ daòi neşrini der-èuhde itmege ùÀlib olmaàla, õÀten muóarrirlikle nÀşirligi cemè itmek biri maènevì ve digeri mÀddì iki aàır yüküñ altına girmek oldıàını bildigim óÀlde, bu külfete nÀ-çÀr úatlanmış oldıàımdan, ve müşÀrü’n-ileyhiñ bunı daòi sürèat ve intiôÀm ve mükemmeliyyet-i maùlÿba ile neşre muvaffaú olacaàını òidemÀt-ı sÀbıúası delÀletiyle bildigimden, aleél-óuÿ memleketimizde ùÀúat-ı fersÀ olan neşri àÀéilesinden úurtulmaú, ve hem de devÀm-ı neşriyle ikmÀlini taót-ı teémìnde bulundırmaú mülÀóaôasıyla, teklìf-i vÀkıèını hemÀn úabÿl ile, neşri vaôìfesini kendilerine terk eyledim.
Eren Köy 20 RamażÀn 1317
Ş. SÀmì

              
              


1 yorum:

yorum bırakırsanız mutlu olurum